Het seminarie bracht ons een hele reeks inzichten en analyses uit verschillende werelddelen en contexten. Het eerste inzicht voor het Netwerk Rechtvaardigheid en Vrede (zie NRV) was hoe goed en waardevol het was om te luisteren naar academici die onze perspectieven op de huidige crisis verruimden. We waren in staat om te grasduinen in observaties, concepten en analyses die meer licht werpen op de hedendaagse ontwikkelingen.

In deze "context van crisis" duiken naast de "oude" problemen uiteraard ecologische problemen op zoals klimaatverandering, verlies van biodiversiteit en stervende ecosystemen. Onder de gevolgen die beide soorten problemen hebben, hoorden we vaak hetzelfde refrein: (toename van) armoede, ongelijkheid en schending van mensenrechten, eenzaamheid, culturele en spirituele ontworteling, verlies van sociale cohesie, populisme, polarisatie en de opkomst van rechts-radicale bewegingen. Verandering, zo hoorden we tijdens het seminar, vindt niet plaats door toepassing van een reeks beginselen of een ideologie, maar door deelname van onderuit, van bij de basis. Of zoals Johan Verstraeten in zijn bijdrage stelde: "In het perspectief van leren van de opkomende toekomst is er geen tegenstelling tussen individueel handelen en collectief handelen. Innerlijke verandering en transformatie van de wereld zijn aan elkaar gerelateerd."

"We moeten reflectieve beoefenaars worden", Johan Verstraeten

Welke klemtonen ziet NRV als prioritair? 

Wat steken we op van deze academici over onze Vlaamse context? Om dit goed te situeren, werpen we eerst een historische blik op de evoluties van het katholiek sociaal denken in Vlaanderen. Vlaanderen heeft een sterke sociale traditie: er zijn veel solidariteits- of diaconale organisaties, zowel de organisaties die door de lokale Kerk zijn opgericht in de geest van het Tweede Vaticaans Concilie (Broederlijk Delen, Welzijnszorg, enz.), als de lokale afdelingen van internationale solidariteitsorganisaties die door de wereldkerk zijn opgericht (Caritas, Missio, enz.). Deze ngo's hebben nog steeds hun wortels in de Vlaamse kerk - zij voeren sociale acties en campagnes via de kerkelijke structuren -, maar zij zijn bovendien uitgegroeid tot sterke spelers in de maatschappij, die tegenwoordig sterk geseculariseerd is. Dit betekent dat de meerderheid van hun werknemers en donateurs vandaag mensen zijn die zich niet langer identificeren als toegewijde katholieken. Bovendien hebben deze organisaties een sterke naamsbekendheid in de samenleving, die niet gebaseerd is op hun katholieke wortels of identiteit, maar op hun visie waarin solidariteit, menselijke waardigheid en mensenrechten centraal staan. Hun missie is niet om een seculiere samenleving te kerstenen, maar om die samenleving te omarmen en erin en ermee te werken - zij het vanuit een christelijke inspiratie. 

Naast deze ngo's die in alle grote steden werkzaam zijn, worden vanuit de lokale parochies en kerken meer informele en lokale diaconale initiatieven genomen (bijvoorbeeld voedsel- en huisvestingshulp). Met de (gekende) evolutie van aan dalend percentage praktiserende katholieken in Vlaanderen, is het duidelijk dat veel van zulke initiatieven enkel haalbaar zijn mits een samenwerking met seculiere spelers. Elk katholiek sociaal denken dat blijft aandringen op de realisatie van een katholieke 'contrastmaatschappij', geleid van 'bovenaf' en vanuit een kerkelijk centrum, zal zijn potentieel voor positieve sociale verandering verkwanselen. In het huidige Vlaanderen zal het katholiek sociaal denken levensvatbaar zijn als een tegenkracht en katalysator voor sociale verandering, in zoverre het zichzelf niet zoekt maar zich laat bevruchten door stemmen uit het veld - nauw luisterend naar de verhalen en geleefde realiteiten van slachtoffers van economische en politieke macht. 
Het katholiek sociaal denken kan inspirerend zijn voor het onderscheidingsvermogen en de acties van maatschappelijke bewegingen en personen uit alle lagen van de bevolking (niet alleen christenen) die wegen zien om door de crisis heen te komen en onze samenleving te humaniseren. Lokale diaconale initiatieven dienen deel te nemen aan positieve sociale verandering door zich in te voegen in het pluralistisch geïnspireerde sociale werk dat ter plaatse wordt verricht, en door zich in dit kleurrijke veld te oriënteren vanuit zijn eigen specifieke christelijke kompas. 

Waar is de basis?

Bij het nadenken over het katholiek sociaal denken komt het vaak voor dat bepaalde ideologieën voorop worden gesteld. Dit is ook wat sommige academici of sommige kerkleiders (zoals bisschoppen) graag doen: het benadrukken van katholieke waarden en ethiek. Het valt NRV, als netwerk van solidariteitsorganisaties, op dat enerzijds begrippen als "universele gemeenschappelijke goederen", "participatie" of het "subsidiariteitsbeginsel" goed beschreven en gedefinieerd zijn. Anderzijds rijst de vraag: hoe werken deze waarden en beginselen in de praktijk? Hoe kunnen ze in de praktijk worden "vertaald"? Tijdens het seminar voor deskundigen ontdekten wij dat er veel theorie voorhanden is, maar dat de kennis hoe deze in praktijk te brengen - en de competenties om dat te doen - vaak ontbreken. Als we luisteren naar de stem van de individuen en groepen waarmee solidariteitsorganisaties werken, lijkt het ons dat er behoefte is aan methodologie en vaardigheden om de processen die in de werkelijkheid aan de gang zijn te faciliteren.

De titel van het Expert seminar, "From Ideology to Social Discernment", geeft aan dat theorie - nadenken, analyseren en abstracties maken over concrete gevallen (case studies) - de praktijk kan inspireren en motiveren. Hoewel een theoretisch kader richting kan geven aan een beter begrip van een bepaalde situatie, loopt zo'n kader tegelijkertijd het risico te statisch te worden, terwijl de sociale praktijk voortdurend verandert. Met andere woorden: ervaring moet de theorie vorm geven.

Versplinterde actie

Sommige realiteiten werden door de sprekers niet behandeld. Ondanks solidariteitsorganisaties in alle grote steden blijft de katholieke sociale actie of diaconie in Vlaanderen sterk versplinterd. Een gedeeltelijke verklaring hiervoor is de cultuur om alles nog steeds te organiseren volgens bisdommen en parochies. Het gevolg is dat sociale acties en campagnes kriskras door elkaar lopen en parallel lopen, wat leidt tot verlies van effectiviteit, of erger, vergeten doelgroepen of thema’s. Er ontstaat ook een labyrint van solidariteitsvoorzieningen waarvan gemarginaliseerde personen de toegang misschien niet kunnen vinden, of waarin zij kunnen verdwalen. Toch is het duidelijk dat de vele crisissen die de Vlaamse samenleving de komende jaren zullen teisteren, enkel kunnen worden aangepakt door een gerichte, gebundelde inspanning. Dit vereist een samenwerking - of minstens een afstemming - tussen de verschillende soorten religieuze en seculiere sociale bewegingen. 

De georganiseerde katholieke solidariteit in Vlaanderen, die kan deelnemen aan positieve sociale verandering door zich in te voegen in de vele bewegingen op het terrein, heeft nood aan een grotere interne organisatie, wil ze voldoende kracht verzamelen om een verschil te maken. Netwerkmogelijkheden moeten de komende jaren benut worden, en het is een prangende vraag welke wegen bewandeld kunnen (en moeten) worden om de verschillende delen van het Vlaamse katholieke solidariteitsnetwerk nader tot elkaar te brengen.

Communautaire opbouw

Wat is nodig voor een vruchtbare wisselwerking tussen theorie en praktijk? Hoe kan het Netwerk Rechtvaardigheid en Vrede helpen om sommige tendensen in een meer hoopvolle richting te trekken en te duwen?
We zien drie niveaus van kerkelijk handelen: 

1. interne gemeenschapsvorming,
2. diaconie en deelname aan de maatschappij, en
3. deelname aan politieke debatten.

De katholieke Kerk kan een krachtige impact hebben op de samenleving:

• wanneer christelijke kerken inclusieve gemeenschappen opbouwen;
• wanneer zij hun dienst aan de wereld serieuzer nemen, zowel op face-to-face niveau als op structureel niveau;
• wanneer zij de eenzaamheid en frustraties wegnemen die koren op de molen zijn van onmenselijke ideologieën

Zo kunnen christelijke kerken krachtige en transformerende politieke en sociale actoren worden. Op deze manier kan de katholieke Kerk van België haar solidariteitsorganisaties en het NRV inspireren en motiveren om te strijden voor de rechten van mensen in de marge van de samenleving.

Een van de sterkste manieren om aan gemeenschapsvorming te doen is de wereld ingaan en mensen ontmoeten. Het tegenovergestelde van de (kerk)deur sluiten en angstvallig bidden voor een betere toekomst. Bidden is noodzakelijk, en een heel goed uitgangspunt, maar met NRV vinden we dat de Kerk ook een meer 'hands-on' mentaliteit nodig heeft, die gepaard gaat met echte actie. Het vermogen om open te staan voor anderen (en voor alle andere levensvormen: planten, dieren,...) is een fundamenteel menselijk vermogen. Elkaar ontmoeten als uitgangspunt voor gemeenschapsvorming, betekent luisteren naar de problemen van anderen en zoeken naar gedeelde behoeften of een gemeenschappelijke basis. Het NRV weet hoe moeilijk het kan zijn om eerst te luisteren naar de behoeften van anderen - en niet uit te gaan van je eigen behoeften, waarden of ideologieën - en eerst te zoeken naar een gedeelde behoefte. Hoe moeilijk het ook is, er is altijd wel een gedeelde behoefte te vinden, want we zijn allemaal mensen, die dezelfde behoeften hebben aan voedsel, huisvesting, kinderopvang, drinkbaar water, waardige arbeid, een gezonde biodiversiteit,... 

Over de auteur

Staf Peeters is coördinator voor het Netwerk Rechtvaardigheid en Vrede (NRV vzw). Het sociaal denken van de kerk, bevrijdingstheologieën en de recente encyclieken van paus Franciscus zijn richtinggevend voor de sociale en ecologische werking.

Terug naar het overzicht van de verschillende bijdragen.

Meer weten over deze voordracht van Staf Peeters, contacteer Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken..