Indertijd een primeur, vandaag razend actueel
Pacem in terris (Vrede op aarde) is wellicht de belangrijkste encycliek van paus Johannes XXIII. De paus ondertekende Pacem in terris op 11 april 1963, twee maanden voor zijn overlijden op 3 juni.
Het belang van Pacem in terris is moeilijk te overschatten. Vaticanum II en latere encyclieken zoals Laudato Si (2015) en Fratelli tutti (2020) putten uit de deze encycliek en hernemen ideeën die paus Johannes XXIII als eerste poneerde. Zonder overdrijven: de huidige paus Franciscus laat zich zeker door deze encycliek inspireren.
Pacem in terris is de eerste encycliek waarbij een paus zich niet enkel tot katholieken richt, maar “alle mensen van goede wil” aanspreekt. In volle koude oorlog, legt de paus uit dat conflicten niet opgelost raken met wapens, maar wel met onderhandelingen. Johannes XXIII onderlijnt hoe belangrijk respect voor de mensenrechten zijn. Voor hem vloeien mensenrechten noodzakelijk voort uit het christelijke begrip “menselijke waardigheid”: “Om met de rechten van de mens te beginnen: ieder mens heeft recht op het leven, op integriteit van zijn lichaam en op de middelen voor een menswaardig bestaan, vooral op levensonderhoud, kleding, huisvesting, rust, medische verzorging en de noodzakelijke diensten van de kant van de staat” (11).
Vrede hoofdthema van Pacem in terris
Vrede – en vooral welke voorwaarden nodig zijn om wereldvrede te bereiken – is het hoofdthema van deze encycliek. De paus stelt de menselijke persoon centraal, waarbij gelijkheid en waardigheid inherent zijn aan alle mensen, wereldwijd. Waarheid, rechtvaardigheid, liefde en vrijheid zijn vier kernwoorden waarop een samenleving dient opgebouwd en waardoor vrede mogelijk is.
Ook het recht op migratie wordt onderstreept: “Ook heeft ieder mens het recht op vrij verblijf en vrije beweging binnen zijn eigen politieke gemeenschap, en, als billijke redenen het wenselijk maken, moet hij ook de vrijheid hebben naar andere landen te emigreren en zich daar te vestigen. Door het feit dat iemand burger is van een bepaalde politieke gemeenschap, houdt hij niet op lid te zijn van een mensenfamilie en burger van de universele wereldgemeenschap” (25). Met andere woorden migratie als mensenrecht, gebaseerd op de idee van universele broederschap, zoals we dat ook vinden in Fratelli tutti van paus Franciscus.
Welk antwoord voor vrede?
Ook vandaag kan je in Pacem in terris een actuele analyse lezen van de huidige conflicten, zij het in Amazonië, Congo, Palestina, Syrië of Oekraïne. De vragen op wereldschaal blijven pertinent: welk antwoord te geven op geweld en onrecht? Hoe stappen zetten naar vrede voor en met zij die geweld gebruiken? Hoe de systemen die geweld voeden omkeren? Of de uitdaging: hoe streven naar een rechtvaardige vrede?
