Naar een pedagogie van hoop en vertrouwen

We beleven moeilijke tijden. De covid-19 pandemie ontziet niets of niemand en verscherpt problemen in het samenleven hier bij ons en wereldwijd. Het samenvallen van verschillende verschuivingen en crisissen stelt hoge eisen aan mensen, zowel mentaal als fysiek. We denken daarbij niet alleen aan de pandemie, maar ook aan de klimaatcrisis, de sociale crisis, de economische crisis, de toenemende armoedekloof,…

Waar vinden mensen weerbaarheid voor de uitdagingen die komende decennia op ons afkomen? Hoe veerkracht vergroten? Hoe omgaan met de impact van crisistijden, zonder solidariteit los te laten? Het zijn vragen die opborrelden in de 'Werkgroep Kinderen & Jongeren Solidariteit' van het Netwerk Rechtvaardigheid & Vrede.

Deze werkgroep is een samenwerkingsverband tussen enkele solidariteitsorganisaties van het Netwerk Rechtvaardigheid & Vrede, het Katholiek Onderwijs Vlaanderen, Chiro en Studio Globo. Samen organiseerden ze op 4 mei 2021 een interactieve reflectiedag (online) over ‘pedagogie in tijden van crisis’. Professor Hans Van Crombrugge trad op als gastspreker.

Meer dan veiligheid op school

Professor Lieven Boeve, secretaris-generaal van het Katholiek Onderwijs Vlaanderen, vroeg in de inleiding aandacht voor het mentaal welzijn van kinderen en jongeren.

“Het coronaoverleg moet over meer gaan dan enkel het op een veilige manier organiseren van het leren van de leerlingen op school. Naast het aspect van veiligheid, vooral ingegeven door de virologen, het aspect leren, vooral ingegeven door de bekommernissen over leerachterstand, en de organiseerbaarheid, moet er ook aandacht zijn voor de beleving van de jongeren zelf”, aldus Boeve, “In de basisscholen zien leerkrachten hoe de zin tot initiatief bij de kinderen afneemt door een te gecontroleerde omgeving omwille van de coronamaatregelen. In het secundair onderwijs daalt de leermotivatie bij de leerlingen”.

Zo ontdekten we belangrijke signalen vanuit de leerlingen zelf die we als samenleving niet mogen negeren.

Pertinente vragen

Welke pedagogie van hoop en vertrouwen kan kinderen en jongeren ondersteunen om als solidaire medeburgers in het leven te staan? En dat niet alleen als helpende enkeling, maar met een verhoogd politiek bewustzijn voor structurele ongelijkheid. Kunnen we een positief pedagogisch project delen in tijden van crisis, zo ja welk?

Met deze vragen als leidraad gingen we in gesprek met Hans Van Crombrugge. Hij is doctor in de Pedagogische wetenschappen en hoofdlector in de opleiding Gezinswetenschappen voor de pedagogische vakken aan de Odissee Hogeschool in Brussel. In zijn onderzoek en publicaties heeft hij veel aandacht voor de rol van levensbeschouwing en religie op gezinsrelaties. Hij nam ons mee in een boeiend betoog.

Van Crombrugge schetste hoe in tijden van crisis angst en de drang om te overleven gaan doorwegen op het samenleven: “Het eigenbelang, wantrouwen tegenover instituties en organisaties, cynisme en apathie worden belangrijker dan het gemeenschappelijk goed en vertrouwen. Deze eerder negatieve emoties worden ook gevoed door de media en sommige politici, maar wat we echt nodig hebben is vertrouwen”.

Vertrouwen kan een fundament zijn voor een pedagogisch project van hoop. Dat blijkt broodnodig, want iedereen heeft nood aan hoop en perspectief. Ook in het onderwijs zijn niet enkel de leerlingen of opvoedelingen, maar ook de leerkrachten of opvoeders getroffen door de verschillende crisissen.

Download de presentatie van Hans Van Crombrugge

Tekenen van hoop

Gelukkig heersen niet enkel en niet overal angst en reactionaire uitingen. Er zijn ook tekenen van hoop. Van Crombrugge: “We zien hoop in de klimaatprotesten van jongeren en ouderen, in solidariteitsacties voor ‘sans papiers’, in pedagogische projecten van solidariteitsorganisaties, in weerstand tegen ‘overlevingslogica’, in…”.

Hoop en geloof blijken elkaar daarin te versterken: “Blijven hopen tegen alle hoop in, vraagt om geloof. Een geloof dat het vertrouwen in realiseerbaarheid ideaal voedt. Een ideaal niet als een doel, wel als een streefdoel, niet als een onbereikbare fantasie, wel als een hoger verlangen, niet als een weten wat rechtvaardigheid is, wel als een verontwaardiging over onrecht”. 

De pedagogische uitdaging ligt dan in het daadwerkelijk verbeelden van een ideale wereld. Enkele principes kunnen daarbij dienen als kapstokken:

• Contemplatief, of een pedagogie die niet enkel kennis bijbrengt, leert om kritisch te analyseren en actiegericht is, maar ook verwondering kan opwekken, verontwaardiging toelaat, stil blijft staan bij de beleving eb gevoelens van leerlingen
• Participatief, of een pedagogie die ervaringsgericht te werk gaat en de doorleefde ervaringen en de leefwereld van leerlingen centraal stelt
• Multidisciplinair, of een pedagogie die verschillende inhouden en perspectieven aanreikt en integreert, en meer doet dan informeren, namelijk ook transformeren
• Op maat van de opvoedeling, of een pedagogie die zich afstemt op de doelgroep, de ontwikkelingsfase, de sociale context en de concrete leersituatie van de jongeren.

Met enkele vragen als leidraad kregen de deelnemers in kleinere groepen de kans om met elkaar uit te wisselen:

1. Hoe een evenwicht vinden tussen ‘leefwereld’ van jongeren en ‘andere werelden’?
2. Hoe een concreet alternatief realiseren binnen het gegeven kader?
3. Wie zal op welke wijze ook de opvoeders opvoeden? Het beleid, middenveld, opvoedelingen zelf, en wat met de verhouding tussen deze verschillende actoren?
4. Hoe instrumentalisering en desillusie voorkomen?
5. Welke ‘hoop’ vinden we vandaag al in de huidige pedagogie?

Respectlied

Aansluitend kwamen twee praktijkvoorbeelden aan bod die een pedagogie van hoop illustreerden.

VBS Rekkem

Een casus kwam vanuit het onderwijs, over inspirerend burgerschap in het basisonderwijs, voorbereid door de basisschool VBS Rekkem.

De kleuterjuffen gingen een traject met de kleuters rond ‘respect’. De kleuters maakten eerst kennis met de letters van het woord: "We zochten welke kleuters een letter in hun naam hadden, zochten naar namen van dieren en voorwerpen die begonnen met een van de letters en zo kwamen we op namen van instrumenten met die letters: rammelaar, elektrische gitaar, saxofoon, piano, elektrische gitaar, cymbalen en trommel. Zowaar het ontstaan van een heuse “respectband”. Een videoclip, samen met de hele school, volgde..."

De leerkrachten stipten nog het belang van herhaling aan: “Dit stopt nooit, herhaling is zeer belangrijk! Dit doen we door middel van het woord respect te blijven herhalen en duiden. Door die herhaling willen we op schoolniveau een attitudevorming en inburgering creëren. We willen dat respect bij iedereen een evident begrip is in woord en daad”.

Spoor ZES

Een tweede casus kwam vanuit de solidariteitsorganisaties waar Chiro de werking van Spoor ZES voorstelde. Spoor ZeS is de dienst voor Zingeving, Engagement en Solidariteit.

Chiro stelt vier ervaringen om samen te beleven centraal: verwondering, verbondenheid, verontwaardiging en onmacht. Jaarlijks wordt met de hulp van medewerkers van Broederlijk Delen en Welzijnszorg, meegewerkt aan de campagnes, bijvoorbeeld rond ‘samen tegen armoede’ of ‘delen is broodnodig’ of ‘wonen onbetaalbaar, onaanvaardbaar’.

Educatieve en zingevingsmaterialen worden ontwikkeld om solidariteit in de eigen Chirogroep, met de buurt en in de wereld handen en voeten te geven.

Blijvend op weg

Doorheen de reflecties en uitwisselingen klonk de warme oproep om op weg te blijven gaan, zoals Mozes in het Oude Testament. Van Crombrugge: “Mozes is op weg gegaan zonder ooit aan te komen in het Beloofde Land, maar in het volste vertrouwen dat diegenen voor wie hij verantwoordelijkheid heeft opgenomen, wel ooit het Beloofde Land zouden bereiken…”.

Download de presentatie van Hans Van Crombrugge