Leo De Weerdt: de spirituele begeleiding door gevangenisaalmoezeniers
Leo is Jezuïet en hoofdaalmoezenier van de katholieke eredienst in de Belgische gevangenissen. Wekelijks brengt hij heel wat uren door in de Brusselse gevangenis Sint-Gillis. In deze bijdrage laat hij ons kennismaken met het werk van de gevangenisaalmoezeniers. Welke rol spelen zij in het leven van gedetineerden?
Het recht op spirituele begeleiding
Dit kan verrassend zijn, maar de begeleiding van gevangenen op moreel en spiritueel vlak is uitdrukkelijk voorzien in de Belgische wet. Gevangenen hebben het recht hun godsdienst te beleven, vertegenwoordigers van hun religie te ontmoeten, vieringen bij te wonen, en gesprekken te hebben met een aalmoezenier of consulent van hun keuze.
Sterker nog, de Belgische wetgever heeft recent een nieuw werkstatuut toegekend aan bedienaars van de erediensten die in gevangenissen werken. Dit is het statuut van ‘geestelijk verzorger’, waarin een hele reeks van mogelijkheden wordt aangeboden om gedetineerden op zingevingsvlak nabij te zijn.
Daarin is ook vastgelegd dat de erebedienaars onafhankelijk werken van het Belgische gevangeniswezen, en dat hun gesprekken met gedetineerden volledig vertrouwelijk zijn (er wordt niets doorverteld aan gevangenispersoneel of andere diensten).
“We zijn er 100% voor de dader. Mensen zijn vaak heel gechoqueerd als je dat zegt. Natuurlijk is het belangrijk bezig te zijn met de slachtoffers en nabestaanden. Maar daar zijn andere beroepsgroepen voor”. – Leo De Weerdt
Collega’s van alle levensbeschouwingen
Het zijn niet alleen de rooms-katholieke gevangenisaalmoezeniers die onze gevangenissen bezoeken. Dit is een sector waarin ook protestantse en orthodoxe aalmoezeniers, islamitische imams, morele consulenten (collega’s van het vrijzinnige humanisme), enz. hun opdracht hebben. De wetgever voorziet dat alle in België officieel erkende levensbeschouwingen toegang krijgen tot de gevangenissen.
De grote religies krijgen ook een coördinator voor hun gevangeniswerking. Op dit moment is er alleen voor de islamitische en katholieke eredienst zo’n persoon in functie, simpelweg omdat zij genoeg mensen in de gevangenissen in dienst hebben om zo’n coördinator te rechtvaardigen.
Contact met de mens achter de misdaad
In de gesprekken wordt tijd ingelast voor de gedetineerde zelf. Alles kan ter sprake komen, omgekeerd zijn er geen onderwerpen waarover gesproken móet worden. Het doel is een stuk humaniteit de instelling binnen te brengen. Want precies het wegnemen van humaniteit maakt een gevangenis dodelijk.
Volgens Leo zijn aalmoezeniers er niet om de finesses te ontrafelen van wat er precies gebeurt is. De vuistregel is: aalmoezeniers zijn er 100% voor de daders. In de gesprekken proberen ze contact te maken met de mens achter de misdaad. Eenmaal je met deze mens in gesprek komt, kan zich een nieuwe situatie ontwikkelen.
Dit is een kwestie van tijd en doorlopend contact: soms vertelt een gevangene verschillende jaren vrijwel niets, tot plots een dam breekt en heel betekenisvolle zaken op tafel komen. Hoe is dat in godsnaam gebeurt, hoe ben jij hier terechtgekomen? Eenmaal een dader dit in de vertrouwelijke gesprekken op het spoor komt, kan zich een heel waardevolle relatie ontspinnen.
“Mensen zijn vaak heel verbaasd dat de overheid religies uitnodigt om in gevangenissen te komen werken”. – Leo De Weerdt
Buitenbeentjes in de gevangenis
De wetgever heeft aan gevangenisaalmoezeniers weliswaar een officieel statuut toegekend – toch blijven ze buitenbeentjes in de Belgische gevangenissen. De houding van de cipiers kan soms zeer negatief zijn: “Wat komt de kerk hier nog doen… ze zouden ze beter zelf opsluiten”.
Ondanks alles, schildert Leo, zijn de aalmoezeniers er ook voor het personeel. Ook dít zijn mensen die binnen het systeem moeten functioneren. En wanneer je als aalmoezenier vele jaren in dezelfde instelling werkt, kan je ook met personeelsleden een relatie opbouwen die heel zinvol is.
Binnen het systeem functioneren, doen natuurlijk in eerste instantie de gedetineerden zelf. Tegenover dit systeem staan de aalmoezeniers feitelijk in dezelfde positie als mensen binnen de muren. Ze kunnen bitter weinig aan de condities veranderen. Ze kunnen de situatie van gevangenen niet oplossen, ze zijn net zo machteloos. Dat is een realiteit die gedetineerden na een poos goed beseffen.
Een delicaat punt: de meldingsplicht
In het werkstatuut dat de Belgische wetgever aan gevangenisaalmoezeniers gegeven heeft, wordt het volledig vertrouwelijk karakter van de gesprekken beklemtoond. Met de golf van radicalisering in gevangenissen is dit een stuk doorprikt. Aalmoezeniers kregen er een vage opdracht bij: “Als de veiligheid in de gevangenis echt in het gedrang komt, heb je de verantwoordelijkheid te rapporteren wat er fout loopt”.
Met radicalisering wordt Leo weinig geconfronteerd. Het is mogelijk, bedenkt hij, dat imam collega’s hier scherper op moeten letten.
De meldingsplicht heeft vaak méér met bezorgdheid over het hoge zelfmoordcijfer in Belgische gevangenissen te maken. Vandaag groeit het bewustzijn dat meer preventief moet ingegrepen worden. Daarom worden aalmoezeniers gevraagd wat ze van de gemoedsgesteldheid van gedetineerden vinden.
“Een belangrijke inspiratie voor mij, is hoe Jezus zich opstelde ten aanzien van allerlei mensen. Hij sprak iedereen aan, hij oordeelde over niemand”. – Leo De Weerdt
Kerk binnen de muren
Wanneer gedetineerden vragen naar gevangenisaalmoezeniers, doen ze dat vanuit een christelijk kader. Ze doen dus wel degelijk beroep op het instituut kerk – hoe ze dat ook invullen.
Soms gebeurt het dat mensen binnen de muren een laag van zingeving in hun leven ontdekken, waar ze voordien totaal niet mee bezig waren. In die context kan dat een boost geven. De liturgie die in gevangenissen aangeboden wordt, kan heel deugddoend en creatief zijn.
Het is een onderwerp dat Leo uitnodigt stil te staan bij zijn eigen christelijke inspiratie en groei. Het jarenlange werk als gevangenisaalmoezenier leerde hem het oordelen zoveel mogelijk los te laten. “Ik oordeel nu minder dan vroeger. Het gaat over ontmoetingen met mensen”.
