Mathias Nebel kijkt kritisch naar de ideeën van de ‘Theologia del Pueblo’ (TP), zoals die in de jaren 1960-70 in Argentinië ontwikkeld werden (zie theologie van het volk). Ze dragen een zekere dubbelzinnigheid in zich en kunnen verwarring stichten rond de begrippen ‘Gods volk’, ‘bevrijding uit onderdrukking’ en ‘de wil van het volk’.
Als het begrippenkader van de ‘theologie van het volk’ vandaag populistische regimes voedt en antisysteembewegingen inspireert, wat is dan het antwoord van paus Francisus daarop?
In Argentinië liggen de roots van paus Franciscus. Hoe heeft de paus deze dubbelzinnigheid herkend? Zijn er parallellen met begrippen als het ‘Volk Gods’ dat ‘actor is van zijn eigen bevrijding uit de onderdrukking’? Vinden we sporen van deze dubbelzinnigheid terug in zijn encycliek Fratelli tutti?
De Teologia del pueblo (TP)
Waaruit is de Teologia del pueblo (TP) in Argentinië ontstaan? We zien twee hoofdbronnen:
- Lumen gentium en Gaudium et spes, twee conciliedocumenten van Vaticanum II
- de Latijns-Amerikaanse vergadering van bisschoppenconferenties in Medellin (1968)
De wijdverspreide armoede is terecht één van de ‘tekenen van de tijd’ waarop de kerk een antwoord moet geven, vanuit de voorkeursoptie voor de armen: Christus is aanwezig in elke lijdende mens, in iedereen die honger heeft, ziek is, naakt of gevangen. De Kerk, als sacrament van Christus, is de Kerk van de armen.
Maar de TP voegt er nog iets aan toe: “De armen ervaren en begrijpen God vanuit de specifieke levensstructuur en gastvrijheid die armoede met zich meebrengt, namelijk een behoefte aan zorg voor de ander, een gedeeld gevoel van menselijkheid, een verlangen naar rechtvaardigheid en bevrijding. Daarom wordt hun leven en gastvrijheid gezien als de meest authentieke cultuur van de mensen, diegene die het meest ware gevoel van de gedeelde geschiedenis van de natie draagt en, in hun streven naar rechtvaardigheid en solidariteit, het ware politieke project van de mensen vertegenwoordigt”, zo weet Mathias Nebel. 
Met deze toevoeging begeeft de TP zich op een glibberig pad, aldus Nebel. Het zijn ideeën die gerecycleerd kunnen worden door populistische en autocratische politici die een ‘politiek project’ beloven voor ‘het ware volk’. Hij vermeldt drie problemen:
- Het benoemen van de cultuur van de armen als de belichaming van de authentieke cultuur en het politieke project van alle mensen
- Het negeren van de conflictueuze en pluralistische aard van politieke projecten, zelfs als die streven naar het algemeen welzijn
- Een opvatting van armoede die geen rekening houdt met de multidimensionaliteit en met de meer destructieve kant ervan
Het antwoord van Paus Franciscus
Nog voor zijn verkiezing tot paus, had kardinaal Bergoglio al gepubliceerd over bovenstaande kwesties. “De uitdaging van burgerschap houdt in dat men leeft en zichzelf uitdrukt in de twee categorieën van verbondenheid: behoren tot de samenleving en behoren tot een volk. Men leeft in een samenleving, men is afhankelijk van een volk”.
Het eerste gaat over rechten en plichten, de wettelijke regels. Het tweede over een collectieve identiteit die historisch en mythologisch gegroeid is. Identiteit is altijd relationeel. Maar wie is gemachtigd om die collectieve identiteit -het ware zelf van een natie- te interpreteren? En om te bepalen hoe ‘burgerschap’ er dan moet uitzien?
Hoe moet een leider handelen?
Het zijn belangrijke vragen die later door paus Franciscus beschreven worden in het onderscheid dat hij in Fratelli tutti (158-161) maakt tussen ‘volksleiders’ en ‘populistische leiders’. De eerste zijn een legitieme vertolker van de aspiraties en het project van het volk, terwijl de tweede proberen het volk te manipuleren voor eigen belangen en macht.
Het verhaal van de barmhartige Samaritaan dat in Fratelli tutti centraal staat, verduidelijkt hoe een ‘volksleider’ zou moeten handelen.
De paus gaat ook in op de neiging om het volk op te sluiten in een vastgeklonken identiteit: “Gesloten populistische groepen vervormen het woord ‘volk’ omdat ze het niet over een echt volk hebben. In feite is ‘volk’ een open categorie. Een levend en dynamisch volk, een volk met toekomst, staat voortdurend open voor een nieuwe synthese door zijn vermogen om verschillen te integreren. Daarbij ontkent het zijn eigen identiteit niet, maar is het bereid om door anderen veranderd, uitgedaagd, verdiept en verrijkt te worden. Op deze manier kan het verder groeien en zich ontwikkelen” (FT 160).
Over de auteur
Mathias Nebel is professor Sociale Ethiek en Katholiek Sociale Leer aan de Universidad Autonoma del Estado de Puebla (Mexico). Hij is directeur van h
et Instituto Promotor del Bien Común.
Terug naar het overzicht van de verschillende bijdragen.
Meer weten over deze voordracht van Mathias Nebel, contacteer Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken. of Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.
