Prof. Em. Johan Verstraeten, voorzitter van het Netwerk Rechtvaardigheid en Vrede, reikt een kader aan om van ideologie naar onderscheiding te evolueren in het katholiek sociaal denken. Volgens Verstraeten is het tijd om na te denken over de toekomst, om de volgende stap te nemen in katholiek sociaal denken EN handelen. Want we leven vandaag in een grondig veranderde context: de grootste economische, politieke, sociale en ecologische crisis sinds WO II.

Onze huidige tijd heeft haar eigen dringende noden en vraagt om nieuwe creatieve oplossingen, daarom kan – en mag – katholiek sociaal denken en handelen niet doorgaan als in het verleden.

Een rem op verandering is het bouwen aan de katholieke sociale doctrine, een project waar onnodig tijd en energie wordt in gestopt. Dit helpt ons geen stap verder in deze tijd van crisis. Om uit te leggen wat een katholieke sociale doctrine inhoudt, en wat het vruchtbare alternatief is, wil Verstraeten leren van de scherpe inzichten van Marie-Dominique Chenu (1895-1990), een Frans katholiek theoloog, in zijn werk La doctrine sociale de l’église comme idéologie, uit 1979 uitgegeven bij Cerf.

Wereldvreemde Kerk

Voor Chenu houdt een katholieke sociale doctrine in: een samenlevingsmodel en samenlevingsideaal propageren dat vertrekt van een outsider positie. Wanneer de top van de Kerk een blauwdruk ontwerpt voor een alternatieve samenleving die aan alle actie in het veld voorafgaat, is zij bezig met doctrine. Chenu wijst erop dat zulk een positie de Kerk vervreemdt van de wereld – de wereld waarin zij geroepen is een heilzaam sacrament te zijn, een positief transformerende aanwezigheid. Het doel is niet het creëren van een nieuwe, andere wereld, maar de vermenselijking van de wereld waaraan de Kerk op alle vlakken deelneemt.

Inzetten op sociale rechtvaardigheid

Toonbeeld bij uitstek van zo’n katholieke sociale doctrine is, volgens Verstraeten, het zogenaamde Compendium of the Social Doctrine of the Church. In dit document, gepubliceerd door de Pauselijke Raad voor Gerechtigheid en Vrede in 2004, duikt het woord ‘doctrine’ precies weer op. Verstraeten analyseert: “een voorbeeld van een zwak punt in het Compendium, is het gezichtspunt dat we de samenleving in de goede richting kunnen leiden wanneer we inzetten op meer solidariteit (caritas) en meer liefde in relaties tussen mensen. Chenu heeft een andere blik: de samenleving gaat de goede richting uit wanneer we inzetten op meer liefde en sociale rechtvaardigheid in de relaties tussen mensen in alle lagen van de samenleving. Werken aan een meer sociaal rechtvaardige maatschappij betekent: de maatschappelijke structuren identificeren die groepen in de marge duwen en houden, en actief meestrijden voor de transformatie ervan. Enkel en alleen inzetten op solidariteitsbetoon (bv. voedselbedeling, medische zorg, huisvesting,…) – wat levensreddende acties kunnen zijn – heeft niet te onderschatten negatieve effecten: het werkt paternalisme in de hand, het maakt mensen afhankelijk, en leidt bovendien niet tot een duurzame levensverbetering. Duurzame verandering komt er enkel met de transformatie van maatschappelijke structuren die groepen uitsluiten”.

De vruchtbare ommekeer voor de Kerk in deze crisistijd, onderstreept Verstraeten met Chenu, is de doctrine-aanpak los te laten en in plaats daarvan bewuste deelnemer te worden in de veranderingsprocessen die vandaag al aan het gebeuren zijn, die de wereld op een positieve manier willen transformeren. Katholiek sociaal denken en handelen bloeit op wanneer het kiemt uit de humusbodem van acties van geëngageerde mensen die in het veld al met samenlevingsopbouwwerk bezig zijn, en die niet pas in actie schieten wanneer er van boven een blauwdruk komt. Dit meedenken met, en zich praktisch inschakelen in wat er al beweegt, is precies het omgekeerde van een outsider positie innemen. De Kerk moet dus de top-down visie loslaten.

Kerk als stuwende kracht

In plaats daarvan moet haar blik opengaan voor de ‘grassroots’ sociale en ecologische bewegingen die van onderuit aan kracht winnen in de burgersamenleving, die stuwen naar iets nieuws. De Kerk dient hierbij een onderscheidingsproces te praktiseren in het licht van het evangelie: waar herkennen we in deze burgerbewegingen nieuwe kiemen van het Rijk Gods? Waar wil iets nieuw geboren worden waarin het Rijk Gods zich wil realiseren in onze tijd? Hoe kunnen wij als partner daar actief aan meebouwen? Dit is een multi-levensbeschouwelijk, pluraal geïnspireerd middenveld: partnerschappen aangaan met andersgelovigen ligt daarbij voor de hand.

Chenu en Verstraeten houden katholiek sociaal denken en handelen een spiegel voor, in de zin dat ze een helder beeld voorleggen van wat het inhoudt geschiedenis te maken. Samenlevingsopbouw wordt niet aangestuurd vanuit ivoren torens, maar groeit door te participeren in haar totstandkoming. Of we missen de boot: dat is ook een mogelijkheid. Wat Kerk en christenen vandaag nodig hebben is geen sociale doctrine, maar een kompas om succesvol te herkennen wat geboren wil worden in deze complexe crisistijd, in solidariteit én partnerschap met de groepen in de samenleving die het meest kwetsbaar zijn.

Over de auteur

Johan Verstraeten is emeritus professor Theologische Ethiek aan de faculteit Theologie en Religiewetenschappen van de KU Leuven. Hij is de oprichter van het Centrum voor de Studie van het Katholieke Sociale Denken (zie ccst). Sinds 2019 is hij voorzitter van het NRV (zie netrv). 

Terug naar het overzicht van de verschillende bijdragen. 

Meer weten over deze voordracht van Johan Verstraeten, contacteer Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken. of Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.