Hoe verhouden theoretische inzichten over de crisissen zich met de huidige diaconale context in Vlaanderen? Een volledig beeld schetsen van hoe de crisissen ingrijpen op lokale diaconale initiatieven is een onmogelijke opdracht.

Daarom beperken we ons tot een casus: 'Onthaal Sint-Antonius', een diaconale werking ingeplant in Antwerpen, met een kenmerkend demografisch segment. 

Eerst schetsen we een beeld van dit kleine stukje Vlaams diaconielandschap. Ten tweede toetsen we observaties van de concrete realiteit aan theoretische inzichten uit het expert seminar. 

Het Onthaal Sint-Antonius

Onthaal Sint-Antonius is als diaconaal initiatief van onderuit gegroeid: een voedsel- en kledingbank voor verarmde buurtbewoners. De katholieke inspiratie is duidelijk: het is ontstaan uit de broodbedeling voor de armen die in de 20e eeuw een liefdadigheidswerk was van de plaatselijke parochie van Sint Antonius van Padua. De banden met de parochie blijven sterk: Onthaal Sint-Antonius is gevestigd in een gebouw dat bij het kerkcomplex hoort, en wordt voorgezeten en gecoördineerd door een van de gepensioneerde pastoraal werksters van de kerk, een lekenzuster van de gemeenschap van Villers.

In de 21e eeuw onderging Onthaal Sint-Antonius een reorganisatie. Ten eerste werd het onderdeel van een katholieke NGO, die de lokale werking verbindt met een breder netwerk van vrijwilligers die armoede en sociale uitsluiting bestrijden. Ten tweede ging het een partnerschap aan met een seculiere instantie: het openbare centrum voor maatschappelijk welzijn van de stad Antwerpen dat sociale zekerheid biedt en werklozen een leefbaar loon uitbetaalt.

Impact vergroten

Deze reorganisatie heeft geleid tot een complexere administratie en een nieuwe manier van functioneren voor het team, maar heeft ook mogelijk gemaakt om de positieve diaconale impact te vergroten. De voedselvoorraden die klaar staan om uitgedeeld te worden (verse groenten, gekoeld vlees en vis, ingeblikte en verpakte goederen) - voorheen voedseloverschotten van supermarkten en ontvangen via particuliere giften - worden nu aangevuld met hulppakketten van de Belgische federatie van voedselbanken en voedselhulp van de EU. Wat tweedehandskleding betreft, heeft Onthaal Sint-Antonius momenteel een overvloed aan donaties, aangezien het een positieve reputatie heeft opgebouwd bij bewoners en parochies in de wijde omgeving van Antwerpen (een deel van de kleding wordt doorgegeven aan andere kledingbanken). Hulpvragers worden eerst geregistreerd met behulp van software die is ontwikkeld door het openbare centrum voor maatschappelijk welzijn van de stad. Gegevens over gezinssamenstelling, vluchtelingen- of burgerschapsstatus (een aanzienlijk aantal hulpzoekenden van Onthaal Sint-Antonius heeft een asielaanvraag die nog lopende is), huisvestings- en huursituatie, inkomensgegevens en eventuele resterende schulden worden eerst in het systeem geregistreerd. Personen en gezinnen die in aanmerking komen voor hulp ontvangen een badge. Hun gegevens worden elke drie maanden bijgewerkt bij de receptie. Deze vorm van administratie geeft Onthaal Sint-Antonius een uitgesproken 'professionele' uitstraling.

Vrijwilligers onthalen hartelijk en warm

Onthaal Sint-Antonius moet in sommige gevallen hulp weigeren. Om voor hulp in aanmerking te komen, moeten hulpzoekenden aan twee criteria voldoen: na aftrek van andere kosten moet hun voedsel- en kledingbudget per maand 200 euro of minder bedragen, en ze moeten in een van de drie Antwerpse postgebieden gehuisvest zijn (andere voedsel- en kledingbanken bestrijken andere postgebieden, hulpzoekenden krijgen een eenmalig voedselpakket en een verwijsbrief). 
Het bovenstaande overzicht kan de indruk hebben gewekt dat Onthaal Sint-Antonius een efficiënt geleide, maar enigszins "koude", onpersoonlijke diaconale organisatie is. Niets is minder waar: Onthaal Sint-Antonius wordt volledig gerund door vrijwilligers en er heerst een opvallend warme en huiselijke sfeer. 

Waarnemingen in het veld

Nu we een beeld hebben geschetst van dit kleine stukje van het Vlaamse diaconielandschap, toetsen we deze lokale realiteit aan enkele theoretische inzichten uit het expert seminar. De observaties over de crisiswerkelijkheid in dit stukje landschap van Onthaal Sint-Antonius sluiten deels aan bij, en staan deels haaks op de perspectieven die in het seminar naar voren kwamen.

Meer noden bij diverse groepen

Een eerste constatering van de vrijwilligers is dat het aantal mensen dat afhankelijk wordt van voedsel en kleding de laatste 10 jaar duidelijk is toegenomen. Dit is zeker deels te wijten aan het groeiend aantal vluchtelingen dat het afgelopen decennium de weg naar België heeft gevonden. Momenteel voorziet Onthaal Sint-Antonius in de noden van een aanzienlijke groep eenoudergezinnen: Oekraïense moeders en hun kinderen. Maar niet enkel migranten en vluchtelingen zoeken hulp bij Onthaal Sint-Antonius. Onder de hulpzoekenden bevindt zich een aanzienlijke groep autochtone Belgen met een inkomen dicht bij de armoedegrens. Vaste bezoekers zijn bijvoorbeeld oudere weduwen die hun hele leven huisvrouw zijn geweest en geen eigen pensioen hebben opgebouwd - in het huidige systeem hebben ze recht op een minimumpensioen. Hun situatie is bijzonder kwetsbaar wanneer zij geen huis bezitten en huur moeten betalen. Doorgaans zakt hun budget onder de armoedegrens wanneer zij extra kosten moeten betalen, bijvoorbeeld medische kosten. De algemene indruk van het Onthaal Sint-Antonius, tijdens de voorbije 10 jaar, is dat de uitgaven voor levensonderhoud stijgen en dat een groeiend deel van de bevolking onder de armoedegrens zakt. De bezorgdheid over de stijgende energieprijzen is voelbaar bij hulpzoekenden en vrijwilligers.

Sociaal vangnet in anonieme samenleving

Onthaal Sint-Antonius voorziet niet alleen in de materiële behoeften van haar bezoekers, maar heeft ook een sociale functie. Isolement en eenzaamheid zijn een probleem voor een aanzienlijke groep bezoekers: het ontbreekt hen aan netwerken. Deze hulpzoekenden ervaren de samenleving als anoniem en geatomiseerd: hun indruk is dat je niet op je buren kunt rekenen om je te helpen. Onthaal Sint-Antonius maakt deel uit van het sociale vangnet van openbare welzijnsorganisaties die deze individuen en gezinnen opvangen: naast voedsel en kleding zijn zij op zoek naar sociaal contact, naar sympathie en een bredere gemeenschap. Voor vluchtelingen die dit deel van de stad binnenkomen, is het team een schakel in een "ontvangstcomité" van welzijnsdiensten dat mensen het gevoel geeft dat ze welkom zijn in hun nieuwe gastland en dat er voor hen gezorgd zal worden. Gevoelens van opluchting en dankbaarheid zijn vaak van de gezichten van de bezoekers af te lezen. 

Kerk van de armen

Verrassender is misschien dat Onthaal Sint-Antonius een rol speelt in de lokale gemeenschapsvorming rond de parochie van Sint Antonius van Padua. Zoals gezegd is Onthaal Sint-Antonius gevestigd in een gebouw dat bij het kerkcomplex hoort, en wordt het voorgezeten en gecoördineerd door een van de gepensioneerde pastoraal werkers van de kerk. Hoewel het werken aan een grotere geloofsgemeenschap geen doel is van de vrijwilligers, maakt de concrete hulp die zij bieden hulpzoekenden nieuwsgierig naar de spiritualiteit van de parochie. Onthaal Sint-Antonius bouwt - als zichtbare uiting van naastenliefde - de parochie uit tot een geloofwaardige 'kerk van de armen'. Sommige mensen beginnen de zondagsmissen te bezoeken. De kapel - open tijdens weekdagen - is een gebedsbestemming voor bezoekers. De coördinator van de Onthaal Sint-Antonius (nu een gepensioneerd pastoraal werkster) vertelt dat zij in de loop der jaren verrassend vaak werd gevraagd om doop- en rouwdiensten te verrichten voor vaste bezoekers. Er ontstaat een gemeenschap: tot jaren later begroeten voormalige hulpzoekenden vrijwilligers op straat - de positieve indruk is blijvend.

De stelling van prof em Johan Verstraeten dat de bereidheid van de kerk om energie te steken in diaconie en open gemeenschapsvorming de lakmoesproef voor haar geloofwaardigheid zal zijn, wordt hier geïllustreerd.

Mond-aan-mond reclame tegen sociale verbrokkeling

Een andere waarneming van Onthaal Sint-Antonius is dat de solidariteit van burgers met de armen en vluchtelingen verrassend groot is. In de loop der jaren zijn de giften van kleding, huishoudelijke artikelen en andere goederen gestaag toegenomen. Onthaal Sint-Antonius wordt ook regelmatig bezocht door vertegenwoordigers van maatschappelijke organisaties en door studenten sociale studies die stage lopen. Mond-aan-mondreclame lijkt goed werk te doen. Deze bereidheid van mensen om een deel van de materiële hulp op zich te nemen, staat haaks op de diagnose die tijdens het expert seminar werd gesteld, namelijk dat de banden verbrokkelen en de solidariteit tussen burgers verdwijnt. De tegendiagnose van de vrijwilligers is eerder dat mensen wel willen helpen maar niet weten waar ze kunnen helpen: het zijn de sociale netwerken om diegenen die hulp nodig hebben en degenen die hulp kunnen bieden met elkaar te verbinden, die zijn afgebrokkeld. Diaconale werkingen zoals Onthaal Sint-Antonius die in het stadslandschap zijn ingeplant, kunnen een knooppuntfunctie vervullen.

Normalisering extreemrechtse ideeën

Anderzijds hebben vrijwilligers de afgelopen jaren een normalisering van extreemrechtse ideeën opgemerkt. Een van hen wijst erop dat ideeën als "we moeten eerst voor de Belgen zorgen" en "het wordt hoog tijd dat ze een massa buitenlanders terugsturen naar waar ze vandaan komen" nu door kerkgangers worden geuit, zelfs na de zondagsmissen, en ze heeft moeite om te begrijpen hoe kerkgangers dit weten te rijmen met christelijke inspiratie. Gevolg: een toenemende verharding in het sociale klimaat... 

Over de auteur

Stijn Van Tongerloo werkt voor het Netwerk Rechtvaardigheid en Vrede. Zijn werk focust op de werking ‘Zorg voor een diaconale Kerk’ en hoe de Kerk met vele solidaire acties en projecten in de samenleving aan het werk is voor meer solidariteit en rechtvaardigheid.

Terug naar het overzicht van de verschillende bijdragen.

Meer weten over deze bijdrage van Stijn Vantongerloo, contacteer Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.